Đền Lê Hoàn nằm ở cuối làng Trung Lập, xã Xuân Lập, huyện Thọ Xuân. Di tích lịch sử này được coi là ngôi đền cổ nhất ở Thanh Hoá, được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt tháng 12/2018.
Theo sử sách, Lê Hoàn sinh năm Tân Sửu (941) trong một gia đình nông dân nghèo tại làng Trung Lập ngày nay. Cha là Lê Mịch, mẹ là Đặng Thị.
Lớn lên, Lê Hoàn tòng quân phò giúp Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân, lập nhiều công trạng và được phong Thập đạo tướng quân. Mùa đông năm Kỷ Mão (979), vua Đinh Tiên Hoàng và con trai cả Đinh Liễn bị Đỗ Thích sát hại. Lê Hoàn được cử làm nhiếp chính, giúp ấu chúa nhà Đinh giữ yên biên cương xã tắc, dẹp tan nội phản, được Thái hậu Dương Vân Nga trao long bào.
Năm Canh Thìn (980) Lê Hoàn lên ngôi hoàng đế, đặt niên hiệu là Thiên Phúc. Vua đánh tan quân Tống giữ yên bờ cõi, chinh phạt Chiêm Thành, từng bước khẳng định chủ quyền đất nước, cho đúc tiền Thiên Phú, chú trọng đến việc phát triển nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp giao thông, thương mại…
Đền Lê Hoàn có kiến trúc kiểu chữ Công gồm ba toà liền kề nhau là tiền đường, trung đường và hậu cung.
Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Lê Hoàn mất năm Ất Tỵ (1005) tại điện Trường Xuân (cố đô Hoa Lư, Ninh Bình), thi hài được an táng tại Sơn Lăng, châu Trường Yên, ở ngôi 24 năm, thọ 65 tuổi.
Sau khi vua Lê Đại Hành mất, để tưởng nhớ công lao của ông, dân làng Trung Lập dựng một ngôi miếu nhỏ bằng tre lá ngay trên mảnh đất mẹ con vua từng ở để phụng thờ. Thời vua Lý Thái Tổ cho dựng lại miếu và đến thời Hồng Đức triều vua Lê Thánh Tông (1442-1497) cho xây dựng đền quy mô như hiện nay.
Cổng chính dẫn vào đền Lê Hoàn được tạc bằng đá.
Nghinh môn đền Lê Hoàn thiết kế ba gian, mái ngói rêu phong, cổ kính.
Theo ông Tống Cảnh Tiến, Phó chủ tịch xã Xuân Lập, trải qua bao biến cố của lịch sử, sự khắc nghiệt của thiên nhiên, ngôi đền đã nhiều lần được trùng tu tôn tạo nhưng vẫn giữ nguyên vẹn kiến trúc xưa.
Ngôi đền cổ có thiết kế mái vẩy, cong như thường thấy ở các ngôi đình, chùa Việt Nam xưa kia với các lớp ngói mũi hài đều tăm tắp.
Đền thờ vua Lê có phong cách kiến trúc theo kiểu đền thờ truyền thống của người Việt Mường cổ, hệ vì kèo đặc trưng gồm giá chiêng, chồng rường, con nhị, theo lối dầm đỡ chống nóc, tạo liên kết vững chắc cho ngôi đền cùng những bức chạm thủng, chạm nổi, thể hiện tư duy thẩm mỹ cao của người xưa.
Tượng Lê Hoàn bằng đồng được đặt chính giữa toà hậu điện.
Cũng ở toà hậu điện đền Lê Hoàn còn thờ Thái hậu Đặng Thị – mẹ vua, Trường Hưng vương Lê Mịch – cha vua, vua Lê Long Đĩnh – con trai, gian chái phía tây thờ thái hậu Dương Vân Nga – vợ vua.
Các toà tiền đường, trung đường thờ người trong hoàng tộc và các quan văn võ trong triều.
Ngôi đền được làm hoàn toàn bằng gỗ lim với nhiều cây cột lớn, bên trong chứa những bức đại tự, hoành phi, câu đối cổ ca ngợi công đức Lê Đại Hành và triều đại mà ông gầy dựng.
Mái đền và các kết cấu gỗ được chạm khắc hoa văn hình rồng tinh xảo.
Khuôn viên đền thờ Lê Hoàn hiện nay còn hai tấm bia cổ được tạc dựng vào những năm đầu thế kỷ XVII.
Tấm bia thứ nhất được dựng năm Hoàng Định thứ 2 (1602) triều vua Lê Kính Tông. Nội dung nói về việc năm Hồng Đức thứ 15 (1484), vua Lê Thánh Tông cấp cho làng Trung Lập 67 mẫu ruộng dùng trong việc thờ cúng đền thờ vua Lê Đại Hành.
Bia thứ hai được dựng vào năm Vĩnh Tộ thứ 8 (1626), nhân dịp trùng tu đền. Văn bia này nhắc về truyền thuyết bà Đặng Thị mộng hoa sen sinh ra đức vua và việc lên ngôi của Lê Hoàn là thuận lẽ trời, hợp lòng người. Ngoài ra, tài liệu cổ này còn ghi lại những chiến công của vua Lê như phá Tống bình Chiêm, xây dựng nước Đại Cồ Việt độc lập, tự chủ và hùng mạnh, buộc nhà Tống phải công nhận vương triều nhà Tiền Lê.
Đền Lê Hoàn còn lưu giữ nhiều cổ vật niên đại cả nghìn năm như đôi đũa thử độc làm bằng hợp kim màu bạc. Kế bên là ba chiếc chén bạc được cho là của nhà vua và sử dụng cùng đôi đũa.
Theo ông Tống Cảnh Tiến, Phó chủ tịch xã Xuân Lập, tương truyền đây là đôi đũa được vua Lê Đại Hành sử dụng trước mỗi bữa ăn trong suốt thời gian tại vị.
“Không có tài liệu lịch sử ghi chép cụ thể nên chưa rõ cách thức sử dụng đôi đũa quý này cũng như chất liệu và niên đại”, ông Tiến nói. Các cao niên trong làng đều khẳng định đôi đũa đã tồn tại ở đền thờ Lê Hoàn cả nghìn năm nay và được người làng Trung Lập coi như báu vật.
Đĩa cổ niên đại hơn 1.000 năm làm bằng đá trắng trước kia lưu giữ ở đền Lê Hoàn nhưng do lo ngại bị đánh cắp nên hiện vật này và một số cổ vật quý được bảo quản tại trụ sở UBND xã Xuân Lập. Người dân làng Trung Lập gọi đây là chiếc đĩa ngọc. Đĩa có đường kính gần 0,5 m, có thể phát quang khi rọi đèn vào trong chỗ tối.
Lòng đĩa khắc chìm hai dấu triện cùng dòng chữ Hán: “Giang Nam nhất phiến tuyết, trác khí vạn niên trân”, nghĩa là “Tỉnh Giang Nam có phiến đá trắng như tuyết, làm chiếc đĩa vạn năm trân trọng”. Tương truyền năm Canh Dần niên hiệu Cảnh Thống thứ hai (990), vua Tống sai sứ là Tống Cảo sang phong cho vua Lê hai chữ “đặc tiến” và tặng đĩa ngọc.
Sau này khi vua Ngọa Triều (con trai Lê Hoàn) chết, một thân vương đã lấy kỷ vật này đựng lễ đem về làng Trung Lập báo tang ở miếu thờ hoàng đế Lê Đại Hành và nó được cất giữ đến ngày nay.
Lễ hội Lê Hoàn thường diễn ra ngày 7-9/3 âm lịch hằng năm. Trong lễ hội, hình ảnh trại binh thời Lê Sơ sẽ được tái hiện quy mô, đậm màu sắc lịch sử. Ngoài ra, còn có các phần diễn tích cày ruộng để ghi nhớ công ơn vua Lê Đại Hành – người đích thân cày ruộng vào một ngày đầu xuân năm Đinh Hợi 987. Nhiều trò chơi, trò diễn dân gian, hoạt động thể dục thể thao khác như thi đấu vật dân tộc, bóng chuyền, cờ tướng, kéo co, thi làm bánh răng bừa cũng được tổ chức phục vụ người dân và du khách.
